در صورتی که یکی از فرزندان، به تنهایی متکفل مراقبت یا نگهداری از مادر باشد، به این دلیل که عمل هر شخصی محترم و دارای ارزش است، می‌تواند اجرت المثل نگهداری از مادر را طبق قانون، مطالبه کند؛ البته به این شرط که برای نگهداری از مادر، قصد تبرع یا انجام امور رایگان را نداشته باشد. مطالبه اجرت المثل مراقبت از مادر، از طریق ارائه دادخواست به دادگاه بوده و مبلغ اجرت المثل نگهداری از مادر را کارشناس مشخص می‌کند.
قرار گرفتن در کانون خانواده و عضو شدن در آن، سبب می‌شود که اعضای خانواده، موظف به انجام تکالیفی در قبال یکدیگر باشند و حقوق دیگران را به نحو شایسته‌ای رعایت کنند. در سال‌های اولیه، معمولا پدر و مادر موظف هستند که از فرزندان خود مراقبت کرده و اصطلاحا آنان را تحت حضانت خود قرار دهند و نفقه فرزندان خود را نیز پرداخت کنند؛ بی آن که بحث پرداخت اجرت یا مزد حضانت مطرح شود؛ اما همین که والدین، به سنین کهنسالی نزدیک می‌شوند و به تنهایی قادر به انجام امور خود نبوده یا نیاز به پرداخت هزینه‌ها و مخارجی از سوی فرزندان داشته باشند، نوبت آنهاست که ادای وظیفه کنند؛ به این معنا که به امور والدین خود رسیدگی کرده، از آنها مراقبت و نگهداری کنند و ضمن احترام به شأن آنها، در صورتی که توانایی مالی دارند و پدر یا مادر، نیاز مالی داشته باشد، به آنها نفقه نیز پرداخت کنند.
لزوم پرداخت نفقه به والدین، در قانون مدنی تحت عنوان نفقه اقارب پیش بینی شده است. با این حال، زندگی‌های پیچیده امروزی، گاهی سبب می‌شود که برخی از فرزندان، تکالیف قانونی، شرعی و اخلاقی خود در جهت احترام به والدین و تامین حوایج آنها را از یاد برده و عملا نگهداری از مادر یا پدر، در حالت خوشبینانه‌ای که به سرای سالمندان فرستاده نمی‌شوند، به عهده یکی از فرزندان، چه مجرد و چه متاهل قرار گیرد و آن شخص به تنهایی متکفل تمام امور والدین خود شود.
در این شرایط، ممکن است این پرسش مطرح شود که آیا نگهداری از مادر یا پدر، اجرت المثل دارد و به عبارت دیگر، آیا قانونی وجود دارد که مطالبه اجرت المثل نگهداری و مراقبت از والدین را مورد پیش بینی قرار داده باشد و بتوان به آن استناد کرد و از سایر خواهران و برادران، اجرت یا حق الزحمه مطالبه کرد؟
در پاسخ به این پرسش باید گفت که در قانون، برخلاف اجرت المثل ایام زوجیت، دریافت اجرت المثل نگهداری از مادر یا پدر، به طور خاص و مشخص، پیش بینی نشده است. با این حال، در قانون مدنی، موادی پیش بینی شده است که با استناد به آنها می‌توان برای نگهداری از مادر یا پدر، مطالبه اجرت کرد؛ دقیقا همان طور که اگر یک فرد غریبه یا پرستار برای نگهداری از مادر یا پدر تعیین شده باشد، فرزندان ملزم به پرداخت اجرت یا حق الزحمه به وی هستند؛ لذا به طور کلی، از آن جهت که عمل یا کار هر انسانی، محترم و دارای ارزش است، نگهداری از مادر یا پدر نیز ممکن است تحت شرایطی مشمول پرداخت اجرت المثل قرار گیرد.
به موجب ماده ۳۳۶ قانون مدنی، هرگاه شخصی به موجب امر شخص دیگری، اقدام به انجام کار‌هایی کند که آن کارها در عمل، دارای ارزش باشد و بتوان برای آنها اجرت یا مزدی تعیین کرد، انجام دهنده کار، مستحق اجرت است؛ مگر اینکه مشخص شود انجام دادن این کارها، از روی نیکوکاری بوده و در واقع، برای انجام دادن این کارها، قصد تبرع داشته است.
بر اساس این ماده قانونی، یکی از مهمترین مصادیق مطالبه اجرت المثل، اجرت المثل ایام زوجیت است که زن بابت کار‌هایی که در منزل شوهر انجام داده است، تقاضای اجرت می‌کند. با این حال، اگر شرایط ذکرشده در این ماده قانونی فراهم باشد، اجرت المثل نگهداری از مادر یا پدر نیز باید پرداخت شود؛ لذا یکی از مهمترین شرایط مطالبه اجرت المثل نگهداری از هر یک از والدین، آن است که فرد مراقب، قصد نداشته باشد که رایگان، از هر یک از والدین خود نگهداری کند که این امر، باید در دادگاه اثبات شود.
نحوه مطالبه اجرت المثل نگهداری از والدین
به طور کلی، مطالبه اجرت المثل مادر یا پدر باید از طریق تنظیم دادخواستی مانند دادخواست مطالبه اجرت المثل زوجه باشد و سپس آن دادخواست به دادگاه حقوقی ارائه شود. به این منظور، خواهان اجرت المثل نگهداری از والدین می‌تواند به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه و تقاضای خود بابت مطالبه اجرت المثل را ضمن دادخواستی قید کند.
لازم است همه اسناد و مدارکی که دال بر مراقبت و نگهداری از مادر یا پدر است، نیز ضمیمه آن شود. نکته مهم در خصوص مطالبه اجرت المثل نگهداری از مادر یا پدر آن است که گاهی آنها اموالی داشته یا اینکه مادر اقدام به دریافت حقوق مستمری متوفی (یعنی شوهرش) می‌کند که در این صورت، اجرت المثل یا حق الزحمه نگهداری از آنها، قاعدتا از این حقوق استیفا می‌شود. اما گاهی مادر یا پدر، هیچ گونه اموال یا دارایی ندارد که در چنین شرایطی، به این دلیل که همه فرزندان به صورت مساوی، متکفل نگهداری، تامین هزینه یا پرداخت نفقه به وی هستند، باید در پرداخت مبلغ حق الزحمه یا اجرت المثل نگهداری از آنها شرکت کنند.
مبلغ اجرت المثل نگهداری مادر یا پدر
همانطور که در قانون به طور مشخص، مطالبه اجرت المثل نگهداری از مادر یا پدر قید نشده، به تبع آن، مبلغ اجرت المثل نگهداری از آنها نیز تعیین نشده است. با وجود این، پس از آن که خواهان، دادخواست مطالبه اجرت المثل مراقبت از مادر یا پدر را در دادگاه طرح کرد، قاضی دادگاه ابتدا شرایط لازم برای برخورداری از اجرت المثل مراقبت از والدین را بررسی می‌کند و سپس نوبت به مشخص کردن مبلغ اجرت المثل خواهد رسید.
برای مشخص کردن مبلغ اجرت المثل مراقبت از مادر یا پدر، همچون زمانی که قرار بر تعیین مبلغ اجرت المثل زن در ایام زوجیت است، قاضی موضوع را به کارشناس دادگستری ارجاع می‌دهد و کارشناس با توجه به هر مورد خاص، اجرت المثل یا حق الزحمه را تعیین می‌کند؛ از جمله اینکه چه مدت از مادر یا پدر سالمند نگهداری شده، چه اموری برای آنها انجام شده است و مواردی از این قبیل.
پس از آن، مبلغ اجرت المثل مراقبت از مادر یا پدر، از اموال خود مادر یا پدر یا ترکه آنها (در صورت فوت) یا توسط ورثه (سایر فرزندان) قابل پرداخت خواهد بود. البته گاهی مراقبت از مادر یا پدر، توسط دختر خانواده که معمولا مجرد بوده و به همراه مادر یا پدر، در منزل پدری سکونت دارد، انجام می‌شود. در چنین مواردی، مشاهده می‌شود که بعضا، سایر خواهران و برادران، از آن جهت که خواهر، در سهم الارث پدری آنها زندگی می‌کند، از وی مطالبه اجرت المثل یا اجاره بها بابت سکونت در منزل ارثیه را می‌کنند.
با این حال، باید دقت داشت که در چنین شرایطی، دختر نیز می‌تواند متقابلا، اجرت المثل نگهداری از مادر یا پدر را مطالبه کند. علاوه بر مطالبه اجرت المثل برای مراقبت از مادر یا پدر، شخص مراقب کننده از مادر، هرگونه هزینه‌ای که برای نگهداری از والدین انجام داده است را نیز می‌تواند از سایر خواهران و برادران، به اندازه سهم شان، مطالبه کند؛ چرا که همگی آنها با هم، در مقابل والدین خود، مسئولیت قانونی پرداخت نفقه و همینطور مسئولیت اخلاقی یا عاطفی جهت مراقبت و نگهداری را دارند.